برنج

برنج با نام علمي Oryza sativa مورد توجه كشاورزان جهان است و اكثر مزارع برنج دنيا به اين جنس اختصاص دارند. برنج به همراه چند گياه زراعي ديگر از قديمي‌ترين نباتاتي است كه براي تهيه خوراك انسان کشت مي‌شده است. به‌طور دقيق مشخص نيست كه برنج يا گندم كدام يك زودتر به‌وجود آمده‌اند. طبق بررسي‌هاي به عمل آمده، برنج از قاره آسيا و از كشور هندوستان منشأ گرفته است. واويلوف به دليل وجود انواع برنج‌هاي وحشي در هندوستان كه احتمالاً اجداد فعلي برنج‌هاي اهلي مي‌باشند مبدأ اوليه برنج اهلي Oryza sativa را كشور هندوستان يا برمه مي‌داند. در حال حاضر انواع زيادي از برنج‌هاي وحشي در برخي از نقاط آسيا حتي آفريقا و آمريكا پيدا شده‌اند؛ ولي معلوم نيست كه كداميك از آن ها اجداد برنج اهلي امروزي بوده‌اند.

 

برنج در جهان

اين گياه از هندوستان به ديگر نقاط آسيا مانند چين و ژاپن برده شد و به آفريقا رسيد و در اكثر نقاط آفريقا پراكنده شد و در نهايت به اسپانيا و ساير نقاط اروپا منتقل گرديد.

در 5000 سال قبل از ميلاد، برنج به‌صورت ديم در چين كشت مي‌شد، بعداً با پيشرفت زراعت ارقامي به‌دست آمدند كه به‌صورت آبي در دلتاي رودخانه‌ها و دره‌ها كشت گرديدند.

براساس آمار سازمان خواروبار جهاني در سال 2012ميزان سطح کشت برنج در دنيا 163199090 هکتار مي باشد وميانگين عملکرد شلتوک آن4410 کيلوگرم مي باشد.

 

برنج در ايران

كشت برنج در ايران به زمان‌هاي بسيار دور مي‌رسد، چنانكه در زمان هخامنشيان و در دوره اشكانيان در كنار درياي مازندران و خراسان كشت برنج معمول بوده است. در گذشته مردم گيلان و مازندران از آرد برنج، نوعي نان تهيه مي‌كردند؛ و در حال حاضر نيز از آرد برنج ناني به نام پلاكو درست مي‌كنند. واژه پلو نيز كه غذاي اصلي مردم كشورمان است از زمان صفويه معمول بوده، و از واژه پلا، به معني برنج پخته، گرفته شده است. نام برنج در ايران از كلمه ورنج يا پارنج گرفته شده كه به تدريج به برنج تبديل شده است. از قرار معلوم برنج از قديم در كشور به‌خصوص در مناطق شمال كشور كشت مي‌شده و در گذشته بيشتر مردم مازندران و گيلان مصرف‌كننده اصلي بودند ولي اكنون بعد از نان، برنج غذاي اصلي مردم كشور محسوب مي‌شود. علاوه بر اين از دانه برنج، الكل و نشاسته، و از كاه آن براي غذاي دام و پوشش سقف‌هاي خانه‌ها و از ساقه آن در كاغذسازي، صنايع‌دستي و از دانه ريز برنج در تغذيه طيور و حتي داروسازي استفاده مي‌شود.

سطح زير کشت انواع واريته هاي شلتوك کشور حدود 500 هزار هكتار برآورد شده كه سطح زير کشت استان مازندران 35/41 درصد از اراضي كشت برنج كشور را به خود اختصاص داده است و استان گيلان نيز با کاشت 91/33 درصد اراضي شاليكاري كشور در جايگاه دوم قرار گرفته است. دو استان مزبور مجموعاً 26/75 درصد از سطح کاشت انواع شلتوك كشور را دارا هستند.

استان هاي گلستان، خوزستان و فارس به ترتيب با  45/9، 42/4 و 20/4 درصد از کاشت، اراضي شالي كشور رتبه هاي سوم تا پنجم را دارا هستند و پنج استان از سطح زير کشت اراضي شالي کشور جمعاً 34/93 درصد از اراضي برنج كشور را به خود اختصاص داده اند. سهم ساير استان هاي برنج كار كشور66/6 درصد بوده است.

 

 

عملکرد

ميزان توليد انواع گونه هاي مختلف شلتوك كشور حدود 2.25 ميليون تن برآورد شده كه 09/46 درصد آن توسط كشاورزان مازندراني و 35/29 درصد توسط برنج كاران گيلاني توليد شده است. اين دو استان ساحلي جمعاً 44/75 درصد از شلتوك كشور را توليد كرده اند.

سه استان گلستان، فارس و خوزستان به ترتيب با 20/9، 66/4 و 86/3 درصد سهم در، توليد شلتوك كشور مقام هاي سوم تا پنجم را به خود اختصاص داده اند.

شايان ذكر است كه شالي كاران پنج استان اشاره شده 15/93 درصد شلتوك كشور را توليد كرده اند. كمترين سهم در توليد شلتوك كشور با 9 تن به استان كردستان تعلق داشته است.

 

عملكرد در هكتار:

بر اساس آمار سازمان خوار و بار جهاني متوسط عملكرد انواع گونه هاي شلتوك كشور 5000 كيلوگرم در هكتار مي باشد. استان هاي آذربايجان غربي و كرمانشاه به ترتيب با راندمان توليد 5254/55 و 1390/05 كيلوگرم در هكتار بيشترين و كمترين عملكرد را به خود اختصاص داده اند.

 

تغذيه

براي تقويت زمين‌هاي شني 10 الي 15 تن كود حيواني و براي خاك‌هاي سنگين 10-8 تن كود دامي مصرف مي‌كنند. كود دامي بايد كاملاً پوسيده و فاقد بذر علف‌هاي هرز بوده، و پس از پخش بر روي زمين با شخم اول به زير خاك برده شود. علاوه بر كودهاي سبز و كود دامي مصرف كودهاي شيميايي نيز ضروري مي‌باشد. مصرف كودهاي شيميايي به بافت خاك، رقم مورد كشت و روش‌هاي كاشت بستگي دارد. عموماً تعيين ميزان و زمان مصرف و نوع كودها بايستي بر اساس آزمون خاك صورت پذيرد. ولي در صورت عدم دسترسي به آزمايشگاه و عدم وجود امكانات تجزيه خاك، مصرف كود طبق توصيه‌هاي عمومي مؤسسه تحقيقات خاك و آب راهكار خوبي محسوب مي‌شود. مقدار توليد ارقام مختلف برنج در سطح كشور به عوامل مختلف، منجمله كودهاي شيميايي بستگي دارد كه با مصرف اصولي و صحيح آن ها مي‌توان عملكرد را تا سقف 8 تن در هكتار افزايش داد.

 

كاشت برنج

كشت برنج به دو روش در دنيا متداول مي‌باشد:

 

 

الف- كاشت نشائي

پس از كاشت بذر در خزانه، هنگامي كه نشاءها به رشد كافي رسيدند، آن ها را به زمين اصلي منتقل مي‌كنند. اين روش بيشتر در چين، هندوستان، ژاپن و اكثر نقاط ايران در كنار درياچه خزر و اصفهان متداول مي‌باشد.

 

خزانه برنج

همان‌طوري كه شيوه خيساندن و جوانه‌دار كردن بذر برنج در نقاط مختلف متفاوت است، در تهيه خزانه هم تفاوت‌هايي مشاهده مي‌شود. در استان‌هاي گيلان و مازندران براي تهيه خزانه ابتدا زمين را دو بار با بيل شخم زده و به آن كود دامي كاملاً پوسيده اضافه مي‌كنند و زمين را آب مي‌دهند. زمين را با پا دقيقاً لگدمال مي‌كنند، تا كاملاً سفت شود. سپس زمين را كاملاً صاف نموده، به قطعات كوچك 2×3 و 3×3 مترمربع تقسيم مي‌كنند؛ و اطراف آن را مرزبندي مي‌نمايند. در اطراف خزانه جوي‌هايي احداث كرده، براي آن كه در مواقع ضروري آب را از كرت‌ها خارج نمايند معمولاً سطح آن ها را پايين تر از خزانه مي‌گيرند.

از مزاياي سفت کردن زمين مي توان به موارد زير اشاره نمود:

ريشه‌ها به عمق كمتري نفوذ مي‌كنند.

در زمين سفت آب كمتر نفوذ مي‌كند و زمين باتلاقي نمي‌شود.

مواد غذايي از دسترس ريشه خارج نمي‌شود.

آب در سطح زمين به‌طور يكنواخت قرار مي‌گيرد.

علف‌هاي هرز كمتر رشد مي‌كنند.

 

ب- كاشت مستقيم

در اين شيوه بذر به‌طور مستقيم در زمين اصلي كاشته مي‌شود. اين روش در آمريكا و بعضي از كشورهاي اروپايي مانند ايتاليا بيشتر متداول است؛ كه در آن براي كاشت، داشت و برداشت از ماشين‌آلات مخصوص استفاده مي‌كنند. در بعضي از نقاط ايران مانند خوزستان (كرخه) و آذربايجان زراعت برنج به‌طور مستقيم انجام مي‌گيرد كه ساده‌ترين و كم هزينه‌ترين روش مي‌باشد. در اين روش ابتدا زمين را در فصل پاييز پس از برداشت محصول قبلي به عمق 20 سانتي‌متري شخم زده و در بهار شخم ديگري عمود بر شخم پاييزه مي‌زنند. ولي در بعضي از موارد در بهار فقط زمين را ديسك زده، و سپس مرزبندي و كرت‌بندي مي‌نمايند. عمليات صاف كردن كرت‌ها را به خوبي انجام داده بعد از آماده شدن كرت‌ها آن ها را پر از آب كرده، سپس به بذرپاشي اقدام مي‌نمايند. پس از جوانه زدن بذرها آب را از كرت‌ها خارج نموده تا جوانه‌هاي نازك در آب خفه نشوند و يا در بعضي مناطق از بذور جوانه زده استفاده مي‌نمايند. مقدار بذر مصرفي در كشت مستقيم در زمين اصلي 200-150 كيلوگرم در هكتار است؛ كه منجر به توليد 130 تا 140 و حداكثر 180 الي 220 بوته در مترمربع مي‌گردد. ضدعفوني بذر قبل از كاشت ضروري است. كشت مستقيم به دو صورت انجام مي‌گيرد:

كاشت بر روي خطوط موازي به فاصله معيني كه كاشت و برداشت به آساني انجام مي‌شود.

كاشت به‌صورت دستپاش كه هيچ‌گونه فاصله بين بوته‌ها در نظر گرفته نمي‌شود.

زمان كاشت برنج به‌صورت مستقيم تابع درجه حرارت محيط بوده، که عموماً از اوايل تا اواخر فروردين انجام مي‌پذيرد.

داشت

آبياري برنج

اهميت هيچ يک از عمليات زراعي به اندازه آبياري مهم نمي باشد. مهم‌ترين زمان آبياري در گيلان از 15 فروردين تا آخر مردادماه ادامه مي‌يابد؛ اما تراكم آبياري بيشتر از اواسط ارديبهشت تا اوايل مرداد مي‌باشد. مقدار آب مورد نياز دانه برنج جهت جوانه زدن 20 برابر وزن دانه است. برنج يك گياه باتلاقي نيست بلكه به آب راكد نياز دارد.

به‌طور كلي با در نظر گرفتن عوامل جوي براي به دست آوردن محصول خوب، حداقل به 20 هزار و حداكثر 50 هزار مترمكعب در هكتار و به‌طور متوسط بين 40 هزار مترمكعب آب نياز است.

در مراحل پنجه‌زني، ساقه رفتن، خوشه بستن و گل دادن به حداكثر آب نياز دارد.

عوامل مؤثر در مقدار آب مصرفي عبارتند از:

– درجه حرارت

– بافت خاك

– نفوذپذيري خاك

– تبخير

– رطوبت موجود در خاك

– درصد رطوبت محيط

– وزش باد

– علف‌هاي هرز

– ابعاد كرت‌ها

– دوره رشد نبات

– مقدار مصرف مواد تقويت‌كننده

– تراكم و تعداد بوته

 

برداشت برنج

برداشت برنج در هر منطقه به درجه حرارت و رقم آن بستگي دارد. برداشت هنگامي صورت مي‌گيرد كه رشد و نمو گياه خاتمه يافته، رنگ بوته‌ها به زردي گراييده، دانه سفت شده و زير ناخن شكسته نشود. در شمال كشور برداشت از اول مرداد شروع تا اواسط مهرماه ادامه مي‌يابد. بهترين زمان برداشت در استان‌هاي گيلان و مازندران شهريورماه است كه 80 % برنج در اين ماه برداشت مي‌شود.

در استان خوزستان برداشت در ماه‌هاي مهر، آبان، آذر و در استان اصفهان از اوايل شهريور تا اواسط مهر انجام مي‌شود.

 

 

روش‌هاي برداشت

در كشور ما عموماً برداشت به‌وسيله كارگران انجام مي‌گيرد. كارگران به‌وسيله داس ساقه‌ها را بريده، آن ها را دسته‌بندي مي‌كنند. سپس روي زمين انداخته، و يا به‌صورت كوپه به‌طوري‌كه ساقه روي زمين و خوشه به سمت بالا قرار مي‌دهند؛ تا هوا و آفتاب به خوبي در داخل دسته نفوذ و جريان داشته باشد. هر نفر كارگر مي‌تواند 1000 الي 1500 متر مربع از مزرعه را در روز درو كند.

پس از خاتمه برداشت، دسته‌هاي برنج را به مدت 24 ساعت در مقابل آفتاب نگه داشته سپس دسته‌ها را به انبار حمل مي‌كنند تا خشك شوند و در فرصت مناسب آن ها را مي‌كوبند و بعضي از شالي كاران دسته‌ها را به اطاق مخصوصي حمل و در گوشه اطاق هيزم روشن كرده و برنج را خشك مي‌كنند و دودي كه در اطاق به‌وجود مي‌آيد برنج را دودي كرده و به برنج دودي معروف است كه از بهترين و گران‌ترين و مرغوب‌ترين برنج‌ها است.

در سال‌هاي اخير از كمباين‌هاي مجهز به هِد مخصوص برداشت برنج استفاده مي‌كنند كه داراي سرعت زياد و كارايي زيادي دارند و حدود 15 روز قبل از برداشت آب را از برنج‌زار قطع مي‌كنند.

 

آفات، بيماري ها وعلف هاي هرز

از عوامل مهم کاهش دهنده عملکرد هستند به طوري که در بعضي موارد به حالت طغيان مي رسند وباعث نابودي کل مزرعه مي شوند و ضررو زيان جبران ناپذيري را وارد مي کنند وحتي در بعضي شرايط در اثر مديريت بد تا چندين سال بقاياي آن ها در زمين مي مانند وبراي کنترل آن ها هزينه وزمان زيادي لازم مي باشد.

 

آفات

کنترل آفات از چندين مورد  قابل توجه مي باشد.

بسته به نوع و شدت و زمان خسارت باعث کاهش شديد عملکرد مي شوند.

باعث کاهش کيفيت محصول مي شوند.

با زمستان گذراني در بقايا و زمين باعث آلودگي مجدد در فصل بعد مي شوند.

آفات مهم برنج عبارتند از:

كرم ساقه‌خوار برنج Chilo suppressalis

كرم سبز برگ‌خوار برنج Naranga aenescens

كرم برگ‌خوار تك نقطه‌اي Cirphis unipunctata

انواع مگس خزانه Ephydra spp

كرم ساقه‌خوار (سزاميا) Sesamia nonagrioides

آبدزدك Gryllotalpa gryllotalpa

بيماري ها

برنج از ابتداي کاشت (نشاء يا کشت مستقيم) مورد حمله عوامل بيماري زاي مختلف به خصوص قارچ ها قرار مي گيرد بنابراين کاهش و يا به حداقل رساندن خسارت و يا به عبارت بهتر کنترل اين عوامل مي تواند نقش به سزايي در افزايش عملکرد داشته باشد.

بيماري هاي مهم برنج عبارتند از:

بلاست Pyricularia oryzae

شيت بلايت Rhizoctonia solani

لكه قهوه‌اي  Drechslera oryzae

پوسيدگي طوقه و ريشه (ژيبرلا) Gibberella fujikuroi

سياهك دروغي برنج Ustilaginoidea virens

 

علف هاي هرز:

علف هرز گياهي است كه به طور ناخواسته در خارج از زمان و مكان رشد مي كند. رقابت علف هاي هرز با گياهان، براي جذب عناصر غذايي، رطوبت خاك و نور كافي، باعث کاهش عملکرد مي گردد. توانايي رقابت گياهان با علف هاي هرز متفاوت است بنابراين حضور يك علف هرز در زمين باعث محدود شدن انتخاب گياهان مورد كاشت مي‌شود، به ويژه اگر آلودگي شديد باشد. بسياري از گياهان زراعي با اينكه وجود علف هاي هرز را تحمل مي‌كنند اما از كيفيت آن ها كاسته مي‌شود.

از خصوصيات علف هاي هرز مي توان به موارد زير اشاره نمود:

– توانايي زياد اين علف ها در توليد بذر

– قدرت سازگاري زياد با محيط هاي مختلف

– قابليت انتشار بذر علف هاي هرز از راه هاي مختلف

بذر اين علف ها قادر است به مدت زياد در داخل خاك به صورت مدفون باقي بماند كه اين خفتگي (Dormancy) آن ها را قادر مي سازد با يك بار استقرار در باغ يا مزرعه، براي ساليان دراز به محصولات خسارت وارد كنند.

آلودگي شديد زمين‌هاي كشاورزي به علف هاي هرز چند ساله مانع كاشت مداوم بسياري ازگياهان در يك منطقه مي‌شود.
چند علف هرز مهم عبارتند از:

سوروف Echinochloa crusgalli

انواع اويارسلام Cyperus spp

قاشق واش Alisma plantagoaquatica

تيركمان آبي Sagittaria sagittifolia

سل واش Monochoria vaginalis