پسته

مقدمه ای بر پسته

كلمه لاتين Pistachio از اسم آن در زبان فارسي Piste or Peste مشتق شده است. جنگلهاي وحشي و خودروي پسته ايران در منطقه شمالشرقي، ناحيه سرخس و مناطق جنوبي آن تا تربتجام، پيشينهاي باستاني دارند. تصور ميشود درخت پسته حدود 4ـ3 هزار سال قبل در ايران اهلي شده و مورد كشت و كار قرار گرفته است و پس از ايران به ساير نقاط جهان بهخصوص كشورهاي اطراف درياي مديترانه منتقل گرديده است.

پسته در جهان

آمريكا جايگاه اول توليد پسته در جهان را دارا بوده و در حال حاضر، بهدنبال اجراي طرحهاي توسعهاي براي افزايش توليدات پسته و صادرات به كشورهاي مختلف است. در دهه60 شمسي بين سالهاي 1970 تا 1980 ميلادي آمريكا در كاليفرنيا بهدنبال كشت پسته بود و در دهه 1990 به بعد آمريكا نيز از جمله كشورهاي پستهكار در جهان محسوب ميشود. در سال 1990 توليد پسته آمريكا 150 هزار تن در سال بود اما ايران 250 هزار تن توليد پسته داشت. اما هماكنون آمريكا در سال 250 هزار تن توليد پسته دارد و ميزان توليد پسته ايران از 280 هزار تن به150 هزار تن رسيده است بنابراين ايران جايگاه اولين كشور توليدكننده پسته در جهان را از دست داد و اكنون رتبه دوم را در اختيار دارد. پس از ايران، کشورهاي ترکيه، ايتاليا و يونان قرار دارند. بهطورکلي مساحت زير کشت پسته در جهان برابر با 331403 هکتار ميباشد.

پسته در ایران

استان کرمان مقام اول توليد پسته را در کشور دارد و پس از آن استانهاي يزد و خراسان رضوي و سمنان، مقام دوم تا چهارم را دارند. اولين نهال پسته در زمان پادشاه صفوي از خراسان به اين منطقه آورده شد. مناطق ديگر توليدکننده اين محصول در ايران عبارتند از: قزوين، اصفهان و فارس ميباشد.

عملکرد

بر اساس آخرين آمارها توليد پسته در کشور با ميانگين بيش از 150هزار تن برآورد شده است. استان کرمان در جنوبشرقي ايران، مهمترين ناحيه توليد پسته به حساب ميآيد و همچنين بزرگترين منطقه توليد پسته بابيش از220000هکتار در جهان نيز ميباشد. منطقه رفسنجان مهمترين ناحيه توليد پسته در اين استان است.

اهميت و ارزش غذايی

جدول زير مواد و عناصر موجود در 100 گرم مغز پسته را نشان ميدهد:

مقدار انرژی حاصل از 100 گرم مغز پسته حدوداً 626 كیلوكالری میباشد. در مغز پسته 75/19 درصد پروتئین، انواع ویتامینهای A ،D ،E و گروه ویتامینهای B وجود دارد.کلسیم، منیزیم، سدیم، آهن، مس و فسفر هم از املاح موجود در پسته میباشد. پسته برای تقویت ذهن و حافظه، درمان سرفه و تقویت معده موثر است. گرفتگی کبد و کیسه صفرا را باز میکند، ورم طحال را از بین میبرد و پادزهر نیش حشرات است. جویدن مغز پسته برای دندانها، مفید و خوشبوکننده دهان و در رفع تشنگی نیز موثر است.

گیاهشناسی

درخت پسته گیاهی است دو پایه، یعنی گلهای نر و ماده جدا از یکدیگر و روی درخت مجزا قرار گرفته است. گل آذین درخت پسته بهطور کلی خوشهای است. در خوشه نر گلها به یکدیگر فشرده و متراکم هستند. تعداد زیادتری گل مشاهده میشود تا در خوشه ماده که فاصله گلها از یکدیگر زیاد است و به همین علت این نوع گلها خوشههای افشان تشکیل میدهند.
ریشه پسته
ریشه درخت محوری و عمودی است و تا عمق بیشتر از دو متر در داخل خاک فرو میرود.
برگ
برگ درخت پسته از 5 تا 7 برگچه تشکیل شده است.
گلها
گلهای ماده دارای یک تخمدان و یک تخمچه هستند ولی کلاله منشعب و دارای سه شاخه است. تلقیح گلهای ماده بهوسیله باد انجام میگیرد.
میوه
از نظر باغبانی میوه پسته عبارت است از قسمت گوشتی و خوراکی که در طبقهبندی انواع میوههای درختی جزء گروه میوههای خشکباری(NUTS) طبقهبندی میگردد که لایه رویی میوه پسته را اگزوکارپ، لایه گوشتی را مزوکارپ و پوست استخوانی میوه را اندوکارپ مینامند.

تغذیه

یکی از مباحث مهم در جهت افزایش عملکرد تغذیه مطلوب درختان و فراهم نمودن محیط مناسبتری در اطراف ریشه جهت جذب بیشتر عناصر غذایی مورد نیاز میباشد. مدیریت تغذیه باغات پسته در طول یک فصل شامل مدیریت کودهای حیوانی، شیمیایی با کاربرد خاکی و محلولپاشی میباشد.
کود دامی گوسفندی و گاوی مورد استفاده باید کاملا پوسیده باشد و در شیاری به عمق حداقل40 سانتیمتر بسته به سن درخت و عرض 40 سانتیمتر در انتهای چتر سایهانداز درخت دفن شود و یا میتوان آن را به میزان کافی در سایه انداز درخت در زیر قطره چکانها و یا مسیر آبیاری سطحی بهطور سطحی پخش نمود.
فصل کوددهی فصل خواب درختان یعنی زمستان است. مخلوط کردن کود کامل شیمیایی (ازت، فسفر و پتاسیم) نیز با کود حیوانی مورد استفاده مطلوب میباشد.میزان مصرف كودهای شیمیایی به نوع خاك و آب و هوا، واریته، میزان و كیفیت آب آبیاری و میزان عملکرد درخت بستگی دارد. توصیههای فنی برای باغ پس از انجام تجزیه خاك و تعیین عناصر غذایی موجود و قابل دسترس، توسط آزمایشگاه خاك و آب تعیین میگردد.

آماده سازی زمین

حد مجاز شوری برای پسته تا 12 میلیموس بر سانتیمتر قابل قبول است و شوری بیش از آن موجب خشکیدن نهال و باعث خسارت به آن میشود. كاشت نهال و یا بذر نباید در داغ آب و نوك پشتهها انجام شود و بهتر است محل كاشت، كمی پایینتر از محل داغ آب انتخاب شود. در برخی موارد استثنایی، افزودن خاك رس به اراضی بسیار شنی و با اضافه كردن شن به اراضی رسی با اطمینان از شور نبودن شن و یا رس اضافه شده توصیه میشود.
گاهیچنانچه بافت خاك نامناسب بوده و نیاز به اضافه كردن مواد اصلاحی باشد، این مواد قبل از شخم و دیسكزدن به خاك اضافه شده و سپس این عملیات انجام میگیرد.

داشت

آب مورد نیاز برای باغهای پسته بیشتر از منبع شبکه آب زیرزمینی تهیه میشود (چاه عمیق) که بیشتر شور مزه هستند. در روش آبیاری غرقابی مینیمم و ماکزیمم آب مورد نیاز برای درخت پسته بین 12000-5000 متر مکعب در هکتار میباشد. با وجود این که پسته استقامت زیادی به کمآبی دارد، لکن نباید از آبدادن آن مخصوصاً در سنین ابتدایی غفلت شود. بهطور متوسط بسته به بافت خاک از نظر نگهداری آب، مدار آبیاری بسته به سن درخت به شرح زیر توصیه میشود: (بهجز فصل زمستان)
درخت با سن 1 تا 3 سال: مدار آبیاری 7 الی10روز
درخت با سن 3 الی 6 سال: مدار آبیاری 12 الی20 روز
درخت با سن 6 سال به بالا: مدار آبیاری یک ماه
باید توجه داشت زمانی که مدار آبیاری یک ماه است، در هر آبیاری آب به میزان کافی به درخت داده شود تا رطوبت کاملا به عمق خاک نفوذ کند.

برداشت

زمانیكه 80 –70 درصد پوست رویی میوههای پسته به راحتی از پوست سخت استخوانی جدا شود، زمان برداشت فرا رسیده است. تغییر رنگ پوست رویی از سبز به گلی تا ارغوانی نیز نشانهای دیگر از رسیدن میوههاست. جهت برداشت محصول اگر توسط دست و كارگر انجام میشود بایستی از پارچههای مخصوص دو رویه استفاده نمود و همیشه یك طرف پارچه كه مشخص شده باشد برروی سطح خاك قرار گیرد. محصول برداشت شده بایستی در اولین فرصت و در كوتاهترین زمان به پایانههای فرآوری انتقال یابد. جهت برقراری تهویه در میان محصول برداشت شده، بهتر است آنرا در سبدهای مخصوص ریخته و سپس سبدها در كامیون و یا سایر وسایل حمل و نقل چیده شوند. محصول آماده جهت عرضه به بازار بر حسب نیاز در گونیهای كنفی و یا در ظروف كوچك بهصورت نایلون، سلفون و قوطی بستهبندی و به بازار عرضه میشود. محصول بستهبندی شده بایستی در انبار با دمای 10–5 درجه سانتیگراد و در شرایط رطوبت پائین با كف و دیوارههای غیر قابل نفوذ نگهداری شود. وجود هواكش جهت تهویه هوای انبار نیز لازم و ضروری است. قرار دادن پالت در كف انبار جهت جلوگیری از انتقال رطوبت كف انبار به محصول و آلودگی احتمالی آن ضروری است.
آفات، بیماریها و علفهای هرز پسته

آفات

از جمله آفات درختان پسته میتوان به موارد ذیل اشاره کرد:
• پسیل پسته(شیره خشک): پسیل مهمترین آفت پسته است که باغداران به آن شیره خشک میگویند. زیرا عسلک دفع شده ازانتهای بدن پورههای این آفت، درمقابل هوا خشک شده، تبدیل به دانههای مدور شکر مانندی میشود که روی برگها و زیر درخت میریزد. ازخسارتهای این آفت، ریزش برگها، جوانههای میوهدهنده سال بعد و همچنین بستهشدن روزنههای هوایی دراثر ترشح عسلک میباشد.
• زنجره پسته: در مناطق پسته خیز به این آفت شیرهتر گفته میشود. از محل نیشزدگی حشرات به پریکارپ میوههای جوان، شیره نباتی خارج شده و همزمان فضولات و ترشحات پورهها روی برگها و خوشهها میریزد. این ترشحات علاوه بر آنکه باعث سوختگی برگها و خوشهها میشوند، محیط مناسبی را نیز برای رشد و نمو قارچهای ساپروفیت ایجاد میکنند و اغلب درختهای آلوده، مبتلا به بیماری دوده یا فوماژین میشوند. در نتیجه بهتدریج میوهها خشک و چروکیده میگردند. گاهی هم خسارت به اندازهای است که هیچ میوه سالمی روی درخت باقی نمیماند.
• پروانه چوبخوار پسته: این آفت در حال حاضر یکی از مهمترین آفات در مناطق پستهکاری کشور میباشد. این حشره روی تمام درختان پسته، اعم از ضعیف یا قوی با تغذیه و تخلیه فضولات درون دم خوشهها در مراحل اولیه باعث ریزش تعدادی از دانهها شده و خوشههای آلوده، میوه کمتری نسبت به خوشههای سالم دارند.
• سن سبز پسته: این آفت به دو گونه به پسته خسارت میزند: 1- بر اثر تغذیه سن، قبل از تشکیل پوست استخوانی باعث عدم رشد مغز پسته میشود و در نهایت منجربه خشگیدگی پسته روی خوشه میگردد. 2- پس از تشکیل کامل مغز و قبل از برداشت، تغذیه سن از مغز پسته و ایجاد نوعی بیماری که بهدلیل تراکم، نوعی قارچ بهوجود میآید که روی مغز در محل شکاف پوسته چوبی لکههایی ایجاد شده و طعم آن تلخ میگردد که در اصطلاح محلی، باغداران آن را ماسوی پسته مینامند.
• زنبور مغزخوار: این آفت در پستهکاریهای استان کرمان خسارت اقتصادی نمیزند و اهمیت ندارد اما در اصفهان، قزوین و سمنان در سالهای گذشته خسارت قابل توجهی داشته است. نحوه عمل این زنبور بدین شکل است که زنبور ماده تخم خود را زیر پوست سبز دانه پسته گذاشته و سپس لاروی که از این تخم خارج میشود تمام سال در آن مانده و باعث خشک و چروکیده شدن پسته میشود.
• سوسک سر شاخه خوار: علائم خسارت این آفت شامل وجود سر شاخههای کمبرگ یا عاری از برگ و خوشه میباشد که نهایتاً میتواند به خشکی کامل آنها منجر شود. در صورتی که سر شاخه خشک، از قسمت نوک آن تا قسمتی که سبز باقیمانده به دقت مورد بازدید قرار گیرد، میتوان جوانه هایی را پیدا کرد که روی آنها سوراخی وجود دارد که در واقع محل ورود آفت به شاخه است. مخصوصاً در درختهای ابتدای ردیفهای باغ میتوان سر شاخههایی که در نوک و یا اطراف آن جوانه باز نشده و دارای سوراخ است پیدا کرد.
• سنک پسته: حشره کامل به رنگ سبز تا سبز روشن و دارای یک نسل در سال میباشد. سیاه شدن تمامی میوه در ابتدای تشکیل میوهها و قسمتی از آن در مرحله شروع سخت شدن پوست استخوانی از خسارت این آفت میباشد.
• شپشک سر شاخه و میوه پسته (شپشک واوی پسته): تاکنون چند گونه شپشک سپردار در باغات پسته جمعآوری و شناسایی شدهاند که جمعیت آنها در اکثر باغات کشور به حالت تعادل بوده و تنها در برخی از مناطق جمعیت بالا و نیاز به کنترل دارد. خسارت این آفت در تراکمهای بالا روی خوشه، میوه و دمخوشه باعث توقف رشد جنین و عدم تشکیل مغز میگردد.
• پروانه میوهخوار پسته: میوههای آلوده تا قبل از سختشدن پوست استخوانی در اثر تغذیه لاروها سیاه شده، خشکیده و در نهایت میریزند. لاروها پس از خوردن محتویات میوه آنرا سوراخ نموده و خارج میشوند و سپس وارد میوه بعدی میگردند، که در این مرحله هر لارو قادر است تا 8 میوه را از بین ببرد.
• پروانه برگخوار پسته (رائوی پسته): پروانه برگخوار پسته یا پروانه برگخوار سفید که به آن رائو نیزگفته میشود یکی ازآفات مهم باغهای پسته در ایران محسوب میشود. این آفت زمستان را بهصورت شفیره و در پناهگاههای مختلف بهسر میبرد. شیوه خسارت این آفت به نحوی است که لاروهای پروانه پس از خروج از تخم، بلافاصله از پارانشیم برگ و اپیدرم فوقانی تغذیه نموده و لاروهای سنین بعد قسمت اعظم پهنک برگها را میخورند و فقط رگبرگهای اصلی را باقی میگذارند.

بیماریها

از جمله بیماریهای مهم باغات پسته میتوان به موارد ذیل اشاره کرد:
• بیماری پوسیدگی طوقه و ریشه ( گموز ): عامل این بیماری باعث خشکی درختان در باغهای پسته که ظاهراً بدون هیچ دلیلی و در حالیکه برگهای درخت سبز خشک شدهاند در مدت نسبتاً کوتاهی رخ میدهد. چنین اتفاقی میتواند برای درختان مجاور این درختان و یا در ردیفهای دیگر همان باغ رخ دهد. در مناطق پستهکاری به این بیماری نام گموز یا انگومک پسته اطلاق میشود. عامل این بیماری قارچ میکروسکوپی است که در محل تماس بیشتر آب یا رطوبت با تنه درخت در زیر پوست آن ساکن شده و شروع به اضمحلال بافتهای تنه میکند.
• بیماری سر خشکیدگی شاخه: خشکیدگی سر شاخه و شاخههای پسته، کم و بیش در اغلب باغهای پسته ایران وجود دارد. در بعضی درختان قسمتهایی از شاخه بهخصوص در محل سر شاخه، به رنگ تیره در آمده و کمی فرو رفته و نشست پیدا میکند که به علت اختلاف رنگ از قسمتهای سالم شاخه به راحتی قابل تشخیص است. پیشرفت عارضه،گاهی همراه با ایجاد صمغ بر روی شاخه میباشد. پوست و چوب شاخهها به رنگ تیره در میآید و شاخههای مبتلا بهتدریج میخشکد.
• بیماری پژمردگی ورتیسیلیومی: عامل این بیماری قارچ ورتیسیلیوم میباشد که محل فعالیت آن در آوندهای چوبی است که با ترشح زهرابه و تجمع اندام قارچ در محل انشعاب شاخهها و تنه باعث بستهشدن آوندهای چوبی میگردد. اولین علائم این بیماری، لکههای زرد یا سوخته، بین رگبرگهای شاخههای مبتلاست، همچنین این بیماری باعث خشکشدن سریع دمبرگ، یک یا چند شاخه اصلی یا تمام درخت میشود.
• بیماری پوسیدگی آرمیلاریایی ریشه: عامل این بیماری نوعی قارچ به نام آرمیلاریا میباشد که در خاکهای مسطح غرقاب، بیشتر فعالیت داشته و باعث بروز این بیماری میگردد. اولین علائم معمولاً از یک طرف درخت شروع شده و رشد کاهش یافته و برگها زرد شده و سپس میریزند و در طول چند سال تمام درخت خشک میشود. این بیماری در کشور درحال گسترش میباشد.
• نماتد مولد غده در ریشه پسته: نماتدها کرمهای گرد، با بدن بدون حلقه و میکروسکوپی هستند که در زیستگاههای مختلف زندگی میکنند. نماتدهای انگل درختان پسته روی ریشههای گیاه تغذیه کرده و با نیش زدن ریشه و مکیدن محتویات سلولها بهوسیله قطعات دهانی نیزه مانند خود که به آن استیلت (سوزن) میگویند، باعث ضعف درخت میشوند.

علفهای هرز

خسارت علفهای هرز در باغات پسته نسبت بهسایر باغها و محصولات زراعی دیگر کمتر بوده وشرایط ویژه باغات پسته (کمآبی و عملیات خاکورزی و …) باعث بهوجود آمدن تعداد خاصی از گونههای علفهرز میگردد که مبارزه با آنها مشکل است. در شرایط تراکم بالای اینگونهها (کاتوس یا علف خرس و باریک برگهای چندساله) و عدم مبارزه با آنها (در دراز مدت)، موجب نابودی درختان میگردد.

با توجه به شرایط آب و هوایی مختلف و نحوه کاشت و داشت، توصیه می گردد قبل از مصرف کالا در سطح وسیع، آزمایش در سطح محدود انجام گیرد.
در صورت استفاده نادرست و خارج از توصیه های ذکر شده در لیبل و بروشور کالاها، مسئولیتی متوجه شرکت تولیدکننده و واردکننده نمی باشد.
تکرار مصرف، بسته به نیاز گیاه میباشد.