گندم

مقدمه‌

گندم 10 الي 15 هزار سال قبل از ميلاد در خاورميانه كشت مي شده، به طور دقيق مركز اصلي گندم، سوريه و فلسطين بوده و از اين دو نقطه به مصر و بين النهرين و سپس به ايران آمده و از طريق ايران به هندوستان، تركمنستان، چين و روسيه و سرانجام به اروپا و ساير كشورهاي جهان برده شده است.

اين گياه 6500 سال قبل از ميلاد در مناطق مختلف  آسيا مانند ايران، عراق، هندوستان و اطراف درياي مديترانه وجود داشته و حدود3000 سال قبل از ميلاد در چين كشت مي شده است.

گندم در جهان:

طبق آمار بيش از 70% سطح زيرکشت نباتات جهان به غلات اختصاص دارد که حدود 22% آن را گندم در برمي گيرد.

مهمترين كشورهاي صادركننده گندم جهان عبارتند از: آمريكا، كانادا، استراليا و آرژانتين و مهمترين كشورهاي توليدكننده گندم آرژانتين، آمريكا، برزيل، شيلي، كانادا، مكزيك، ايران، افغانستان، پاكستان، تركيه، چين، هندوستان، اسپانيا، بريتانيا، روسيه، استراليا و بسياري از كشورهاي اروپايي و آفريقايي مي باشند.

گندم در ايران:

سطح زير كشت گندم در ايران حدود 7 ميليون هكتار برآورد شده است كه57/38 درصد آن آبي و43/61 درصد آن به صورت ديم مي باشد. بالاترين سطح كشت با 10% كل اراضي در استان خراسان و بعد از آن استان هاي خوزستان، فارس، آذربايجان شرقي، كردستان و زنجان به ترتيب مقام هاي اول تا ششم را دارا مي باشند.  ميزان توليد گندم كشور براساس آمار FAO در سال  2012 به ميزان 8/13 ميليون تن بوده است كه 93/66 درصد آن از كشت آبي و 07/33 درصد از كشت ديم به دست آمده است. در اين رابطه استان فارس با توليد 06/13 درصد گندم كشور مقام اول و استان هاي خوزستان، خراسان، گلستان، كرمانشاه و همدان به ترتيب مقام هاي دوم تا ششم را به خود اختصاص داده اند.

عملکرد گندم:

بر اساس آمار نامه وزارت جهادکشاورزي در سال 90 – 89 متوسط عملكرد گندم آبي كشور 3455 كيلوگرم و گندم ديم 976 كيلوگرم در هكتار بوده كه بيشترين عملكرد متوسط کشت آبي با 5633 كيلوگرم در هکتار متعلق به استان تهران و كمترين عملكرد کشت آبي با 2154 كيلوگرم در هکتار متعلق به استان سيستان و بلوچستان مي باشد.

تغذيه:

گندم همانند ساير محصولات کشاورزي جهت رشد و نمو خود علاوه بر كودهاي دامي وكودهاي سبز به كودهاي شيميايي نياز فراواني دارد.

از جمله عناصر غذايي مورد نياز گياه، ازت مي باشدکه به عنوان يک عامل کليدي در دستيابي به عملکرد مطلوب در غلات است. گندم در دوره رشد احتياج بالايي به ازت قابل جذب دارد. جذب ازت از مرحله نشايي آغاز شده و در مراحل رشد حداکثر و گلدهي به بيشترين مقدار خود مي رسد. مقدار فسفر قابل جذب مزارع مختلف، متفاوت مي باشد. جذب بيش از حد نياز فسفر با کاهش ميزان رشد همراه بوده که ممکن است به اين دليل باشد که فسفات سرعت جذب و انتقال بعضي از عناصر غذايي کم مصرف مانند  Zn, Fe, Cu را کاهش مي دهد.  گندم در مرحله ساقه رفتن بيشتر از ساير مراحل به پتاسيم احتياج دارد در اين مرحله حتي اگر مقدار پتاسيم قابل جذب خاک هم بالا باشد ممکن است نتواند به اندازه کافي پتاسيم در اختيار گياه قرار دهد.

مصرف عناصر غذايي از جمله منيزيم و عناصرکم مصرف در محصولات زراعي علاوه بر افزايش توليد، بهبود کمي وکيفي، باعث توليد بذرهاي قوي و حداکثر عملکرد از نظر اقتصادي مي باشد.

اهميت و ارزش غذايي گندم:

آردي که از گندم به‌دست مي‌آيد بيشتر به مصرف نان مي‌رسد و نان يکي از مواد اوليه خوراکي انسان‌هاست که قرن‌هاست از آن استفاده مي‌شود و حدود 60% تا 80% انرژي غذايي را تامين مي‌کند. بيشتر اهميت آرد گندم مربوط به خواص فيزيکي شيميايي و گلوتن موجود در دانه آن است که در گندم‌هاي مختلف مقادير آن متغير مي‌باشد.به‌طور کلي گلوتن گندم داراي 85% پروتئين، 8/3% چربي، 6% نشاسته و 7% خاکستر مي‌باشد. از کاه گندم براي تغذيه دام‌ها، بستر دام‌ها و صنايع کاغذسازي و پوشش سقف ساختمان‌ها و در اکثر روستاها به عنوان سوخت نيز استفاده مي‌شود. مهم‌ترين ماده موجود در دانه گندم پروتئين است که در رشد، نمو، ترميم و يا دوباره‌سازي اندام‌ها و سلول‌هاي مختلف و ايجاد فعل و انفعالات شيميايي بدن انسان، حيوانات و گياهان حتي به‌طور روزانه مورد نياز ‌مي‌باشد. گلوتن که خود از گليادين و گلوتنين تشکيل شده و در آب غيرمحلول ولي در آب نمک محلول مي‌باشند و 80% پروتئين دانه از ماده مذکور تشکيل يافته ‌است. 14 الي 15 درصد وزن دانه گندم را سبوس تشکيل داده که در دامپروري و نانوايي‌ها به کار مي‌رود. دانه‌هاي گندم داراي ويتامين‌هاي B6 ،B2 ،B1 و داراي مقدار زيادي اسيد پانتونيک، ويتامين E، ويتامين D،C، اسيد فوليک، بيوتين و تيامين مي‌باشد.

مشخصات گياه‌شناسي:

– ريشه گندم:

ريشه گندم سطحي و افشان است که تا 80 سانتي‌متري خاک هم نفوذ مي‌کند ولي در خاک‌هاي با بافت نسبتا سبک و هوموس‌دار تا عمق 5/1 متري هم مي‌رسد.

– ساقه:

ساقه گندم مانند ساير غلات بند بند، توخالي و استوانه‌اي است.

– برگ:

روي هر ساقه عموما 7 تا 8 برگ وجود دارد، که از محل گره‌هاي ساقه خارج شده و به‌طور متناوب يک در ميان در طول ساقه قرار دارند.

– گل‌ها:

در انتهاي ساقه يک سنبله وجود دارد که داراي يک محور اصلي است  و روي آن سنبلچه‌ها قرار دارند و بر روي هر سنبلچه 5-3 گل وجود دارد که پس از عمل لقاح دو گل در هر سنبلچه بارور شده و تبديل به دانه مي‌شوند.

– دانه:

دانه گندم بيضي شکل بوده که در وسط يک شکاف طولي دارد و اطراف آن برجسته مي‌باشد،در انتهاي دانه قسمتي وجود دارد که ريشه و ساقه از آن جا خارج مي‌شود.

آماده سازي زمين:

با توجه به اينکه گندم به صورت بهاره و پائيزه کشت مي شود زمان و تعداد شخم آن ها با يکديگر متفاوت است. چناچه بخواهيم گندم را در فصل پائيز کشت کنيم بعد از برداشت محصول قبلي بايد شخم نسبتا عميقي در مزرعه ايجاد کنيم سپس مزرعه را تا يک هفته قبل از کشت به حال خود رها کنيم. دراين حالت علف هاي هرز، بقاياي محصول قبلي به زير خاک رفته و باعث افزايش نفوذپذيري و تقويت خاک مي گردد. در بهار قبل از کاشت يک شخم سطحي ضروري است. گاهي چنان چه بافت خاك نامناسب بوده و نياز به اضافه كردن مواد اصلاحي باشد، اين مواد قبل از شخم و ديسك زدن به خاك اضافه شده و سپس عمليات شخم انجام مي گيرد.

کاشت:

آنچه كه زمان مناسب كشت گندم را در اقليم‌هاي وسيع تعيين مي‌كند، دما مي‌باشد. يعني زمان كاشت گندم صرف نظر از واكنش فتوپريوديسم (واريته‌هاي جديد گندم غيرحساس به تغييرات طول شب ‌و روز هستند) و نيز خصوصيات ژنتيكي رقم در اقليم‌هاي مختلف بايستي، با توجه به منحني‌هاي دمايي آن اقليم تعيين گردد. ميزان بذر ايده آل براي يک کشت صحيح از نظر تحقيقات کشاورزي حدود 180 کيلوگرم است. البته اين ميزان با توجه به شرايط محيطي مختلف، کيفيت آماده سازي زمين، ميزان شوري خاک و به تأخير افتادن تاريخ کاشت، افزايش مي يابد. تغييرات دما در مزرعه بر ميانگين تعداد بذرهاي جوانه‌زده، سرعت جوانه‌زني و سبزشدن يكنواخت بذور تأثير مي‌گذارد. دماي اصلي براي جوانه‌زدن گندم مابين 4 تا 32 درجه سانتي گراد گزارش شده است كه دماي مطلوب آن 25 درجه سانتي گراد مي‌باشد.

داشت:

اين مرحله از دوران رشدي گندم نيز بسيار پراهميت مي باشد. آبياري، تغذيه، مبارزه با علف هاي هرز و… در اين زمان از اهميت به خصوصي برخوردار است.

– آبياري مزارع:

اولين آبياري پس از کاشت گندم، آغاز مرحله داشت را نشان مي دهد. مراقبت در اين امر، يعني دادن آب اول، آن هم به موقع مي تواند تأثير به سزايي در عملکرد داشته باشد. گندم نبايد بيش از 5 الي 6 روز بدون آب در زمين بماند. به منظور بالا بردن درصد جوانه زني و يکنواختي آن، آب بايد در فاروها به ملايمت جريان داشته باشد تا آبياري کامل سطح مزرعه  و جذب آب به وسيله خاک انجام گيرد.

برداشت:

برداشت گندم بايد به موقع صورت گيرد. برداشت زودتر يا ديرتر از موقع محصول، موجب کاسته شدن کيفيت و کميت آن مي شود. زمان مناسب براي برداشت دانه، موقعي است که آندوسپرم دانه هاي گندم سفت شده و ميزان رطوبت آن هم به 12 تا 15درصد رسيده باشد. زمان برداشت گندم تحت تأثير عواملي از جمله: بارندگي، رطوبت نسبي، دماي هوا و همچنين رسيدن دانه قرار مي گيرد. برداشت گندم در ايران از اوايل بهار (در مناطق گرمسيري) آغاز شده و تا اواخر تابستان (در مناطق سردسيري) ادامه پيدا مي کند.

آفات، بيماري ها و علف هاي هرز گندم:

– سن گندم

سن گندم (Eurygaster integriceps) پس از ملخ يکي از خطرناک ترين آفات گندم مي باشد و ساليانه خسارت زيادي به مزارع گندم وارد مي سازد.

خسارت سن در دو مرحله مختلف صورت مي گيرد: درنخستين مرحله و در فصل بهار حشرات کامل به مزارع غلات مخصوصا گندم هجوم مي آورند و با مکيدن شيره سلولي گياه باعث پژمردگي آن مي گردند. در مرحله دوم پوره ها پس ازخروج از تخم روي خوشه ها مي روند و دانه ها را نيش زده و از محتواي دانه تغذيه مي کنند و باعث کوچک شدن دانه مي شوند. با مصرف 300 سي سي در هکتار از حشره کش دلتامترين، اين آفت قابل کنترل است.

– شته سبز معمولي و شته سمي غلات

شته معمولي گندم يكي از آفات مهم غلات دانه ريز به ويژه گندم در ايران مي باشد كه به طورقابل ملاحظه اي بر عملكرد محصول تأثير دارد.

از سموم موثر بر شته مي توان به روکسيون با دز 1 ليتر در هکتار اشاره نمود.

– زنگ گندم

زنگ گندم را، قارچي به نام Puccinia ايجاد مي کند که مهم ترين بيماري گندم به شمار مي رود.

– فوزاريوم خوشه گندم

يکي ديگر از بيماري هاي مهم قارچي که بيشتر در مناطق شمالي ايران باعث خسارت کمي و کيفي محصول گندم مي شود. بيماري فوزاريوم خوشه گندم است که مي توان آن را با قارچ کش رکس دو کنترل کرد.

– سياهک گندم

سياهک گندم يکي از بيماري هاي قارچي گندم است که مي تواند به صورت سياهک آشکار، سياهک برگ، سياهک پنهان معمولي و… ظاهر گردد.

– کنترل علف هاي هرز:

کنترل علف هاي هرز به دو طريق زراعي و شيميايي امکان پذير است.

مناسب ترين روش کنترل علف هاي هرز انجام عمليات زراعي است که با روش هاي زير امکان پذير است:

– رعايت تناوب زراعي مانند کشت گندم پس از گياهان وجيني (آفتابگردان، ذرت، حبوبات، نباتات علوفه اي)

– شخم به موقع در سال آيش قبل از به گل رفتن علف هاي هرز يک ساله در اوايل بهار

– رعايت تراکم مناسب مزرعه گندم

– استفاده از بذر خالص و عاري از بذرهاي علف هاي هرز

– کنترل مکانيکي

– عدم استفاده از کود دامي تازه (به دليل فراواني بذرعلف هاي هرز زنده در آن) و استفاده از کود دامي کهنه و پوسيده.

کنترل شيميايي در صورتي انجام مي شود که مزرعه داراي آلودگي بيش از اندازه معين باشد.

علف هاي هرز

همان طور که مي دانيم علف هاي هرز باعث ايجاد زيان ها و خسارات چشمگيري شده که در نهايت باعث کاهش کيفيت و کميت محصول مي گردد. به منظور مبارزه باعلف هاي هرز بايد اطلاعات دقيقي از فلور علف هاي هرز، اهميت، تراکم، روش هاي تکثير و نيز تشخيص آن ها خصوصاً در مراحل 2 تا 4 برگي داشته باشيم تا بتوانيم مبارزه اي اصولي در مقابل آن ها داشته باشيم.

از گونه هاي مختلف علف هاي هرز مزارع گندم مي توان به موارد زير اشاره نمود.

علف هاي هرز باريک برگ:

– دم روباهي

– چاودار

– جو دوسر

– يولاف

– چچم، خوني واش و…

از جمله علف کش هاي مورد استفاده بر روي علف هاي باريک برگ کلودينافوپ پروپارژيل (با دز مصرف 6/0 تا 8/0 ليتر در هکتار) مي باشد.

علف هاي هرز پهن برگ:

– پيچك صحرايي

– گل گندم

– خردل وحشي

– کنگر وحشي

– شيرين بيان

– خلر وحشي

– تربچه وحشي

از جمله علف هاي هرز پهن برگ گندم مي باشد که توسط علف کش هاي بروميسيد ام آ، دوپلوسان سوپر، تري بنورون متيل، يو 46 کمبي، قابل کنترل مي باشد.